De ideologische verscheidenheid, de veelvuldigheid van de motieven en de uitgestrektheid in tijd en ruimte van onderwerpen en auteurs produceren uiteindelijk een ware doolhof van literatuur, soms erg vaag, wanordelijk, dom en onbetrouwbaar.

Wie daarin zijn weg wil vinden moet uiterst voorzichtig zijn en steeds bereid voorlopige conclusies omver te werpen en te vervangen. Soms zijn tientallen jaren nodig om tot enig helder begrip te komen, en de auteurs die zich hierbij echt verdienstelijk hebben gemaakt zijn niet zo heel talrijk.
Op het vlak van de alchemie zijn de problemen van een onthutsende complexiteit: haar oorsprong is in duisternis gehuld, niet slechts die van het verleden als dusdanig, maar ook die van symbolentaal en geheimhouding; haar geschiedenis is verward; haar adepten waren legio en van alle niveaus, van de hoogste tot de allerlaagste; haar betekenis en toepassingen zijn uiterlijk en innerlijk, exoterisch en esoterisch, industrieel en mystiek.
Geen wonder dat de desbetreffende literatuur onvoorstelbaar uitgebreid is. Mrs. Charles Singer (Dorothea Waley), eigenlijk een Bruno-specialiste, stelde een lijst van alchemistische manuscripten op; die alleen al meerdere boekdelen vult.

Het ‘grote werk’ vergt de productie van de ‘Steen der wijzen’, tegelijkertijd universeel oplossingsmiddel en ‘levenselixir’, dat van alle ziekten geneest en het leven onbepaald verlengt.
Het spreekt vanzelf dat goud, gezondheid, en macht over de natuur steeds begerenswaardig zijn geweest en daarmee een onuitputtelijke bron van menselijk drama. Dit is zeker waar op het materiële vlak, en misschien nog meer op het psychologische, want de ‘transmutatie’ van het lood en ijzer der persoonlijkheid in het zilver en goud van de spirituele individualiteit gaat steeds gepaard met tragedie. Het is inderdaad een ‘magnum opus’ de ziel uit de metalen omhoog te persen, te ‘vervluchtigen’, het werk van de evolutie.

Er is zeer waarschijnlijk een alchemie geweest in India en in China, en in de antieke wereld was er veel meer communicatie en transmissie dan men zou vermoeden. Karavanen, studiereizen, veroveringstochten en de ‘keten’ van aanverwante scholen met hun leerlingen en ingewijden hebben gezorgd voor de verspreiding van ideeën. Politieke gebeurtenissen, tolken en technici speelden daarbij een belangrijke rol.

Reeds heel vroeg wordt metallurgie in verband gebracht met astrologie en numerologie, met hun psychologische inhoud en hun betekenis voor een meer poëtische visie op het bestaan. De Griekse filosofie was begonnen met het onderzoek naar de aard van de materie; de mysteriën beschouwden deze als een voertuig voor psychische en geestelijke invloeden en Alexandrië bracht het contact teweeg tussen Egyptische, Oosterse en Griekse elementen. Daaruit ontstond een samenwerking, fusie en ontwikkeling van allerlei wetenschappen, die in de eerste eeuwen van onze tijdrekening grote hoogtepunten bereiken maar, na de moord op Hypatia in 414 of 415, door het christendom wordt geremd en vertraagd.[Zie Gele Reeks 15]

De zevende eeuw ziet het ontstaan van de islam, en nauwelijks een eeuw later strekt het islamitische rijk zich uit van Spanje tot aan de Indus. Het zijn de Arabieren die de kennis van weleer hebben opgenomen en verder ontwikkeld en het zijn zij die de alchemie naar Europa hebben gebracht.

Djabir of Geber is in dit verband hun voornaamste en grootste meester en alom gerespecteerde autoriteit. De alchemie kreeg onder zijn impuls een ongehoorde uitbreiding, die duurde tot in de achttiende eeuw. Zij kan zich beroemen op de belangstelling van figuren als Roger Bacon, Paracelsus, Thomas Aquinas, Newton en keizer Rudolf II. De moderne wetenschap erkent dat zij belangrijke bijdragen tot de ontwikkeling van de scheikunde heeft geleverd en ontdekt raakpunten met de alchemistische kijk op de materie.

De Omayaden hadden het blijkbaar zo bont gemaakt dat er in 719-720 een ondergrondse beweging tegen hun regering was ontstaan. Deze beweging werd gesteund door de sekte der sjiieten, die meende dat het kalifaat slechts toekwam aan afstammelingen van Ali, de neef en schoonzoon van de Profeet, en Fatima, de vrouw van Ali en dochter van de Profeet. Daar er echter niemand meer was die aan deze voorwaarden voldeed, besloten de sjiieten hun steun te verlenen aan de beweging ten gunste van de Abbassieden, afstammelingen van Abbas, de oom van de Profeet. De imam, Mohammed ibn-Ali, was het hoofd van de familie der Abbassieden. Hij zond Hayyan en Aboe Ikrima erop uit om hulp voor zijn beweging te zoeken in Khorassan, en zij vonden inderdaad veel aanhangers, daar de algemene ontevredenheid over de tirannie van de Omayaden groot was. Toen Hayyan en Aboe Ikrima werden aangehouden, verdacht van samenzwering, konden zij zich nog redden door te beweren dat zij reizende handelaars waren, maar twee jaar later werden zij opnieuw opgepakt, onthoofd en hun lichamen gespietst. Zij en hun medesamenzweerders hadden echter hun werk reeds gedaan en de Abbassieden kwamen aan de macht, maar de verandering bracht de sjiieten geen geluk. Zodra de nieuwe dynastie haar positie voldoende had versterkt, werden velen van hen afgeslacht.

Daar Hayyan op zijn tochten ook in Khorassan was, moet hij daar de voornaamste steden hebben bezocht, waaronder Tus.

I ndien we aannemen dat Djabir in Tus is geboren, rond 721 of 722, dan zou de naam al-Tusi inderdaad juist zijn. Na de dood van zijn vader werd hij naar Arabië gestuurd, waar hij onder zijn eigen stam het zuivere koran-Arabisch kon leren. Schijnbaar stonden de intellectuelen op zuivere taal. Dialecten en ‘stads-Arabisch’ werden onder de Bedoeïenen niet geapprecieerd. Djabir zelf schrijft in een van zijn boeken dat hij in Arabië de Koran bestudeerde, ook wiskunde en andere vakken, onder een geleerde genaamd Harbi al-Himyari, maar verder weten we over zijn jeugd vrijwel niets. Het is echter zeker dat hij later vele jaren in Koefa heeft gewoond.

Een andere keer beschrijft hij de genezing van een van Jahja's vrouwen, ‘ongeëvenaard in schoonheid en perfectie, gedrag, intelligentie en bekwaamheden’, die door een of andere duistere ziekte op sterven lag. Djabir gaf haar een zeer kleine hoeveelheid van een ‘elixir’ in drie ons azijn en honig, en in minder dan een half uur was zij terug op de been. ‘... Jahja viel aan mijn voeten en kuste ze, maar ik hielp hem recht en zei: niet zo, broeder. Toen stelde Jahja me vragen over het gebruik van dit elixir.

I k gaf hem het overschot met de nodige verklaringen, en daarop begon hij zich toe te leggen op de studie van de wetenschap en hij hield dit vol tot hij van vele dingen op de hoogte was, maar hij heeft het nooit zo ver gebracht als zijn zoon Ja'far.’

De belangstelling van de islam voor de alchemie, die steeds samenging met de studie van de geneeskunde, was niet met Djabir begonnen, maar zij bereikte met hem een hoogtepunt, dat later trouwens nooit is voorbijgestreefd. Volgens Ibn al-Nadim, een biograaf van de tiende eeuw, was de eerste moslim die zich voor de alchemie interesseerde de Khalid ibn Jazid, een prins uit het geslacht van de Omayaden, die stierf in 704. Hij bracht Griekse filosofen uit Egypte en beval hen alchemistische boeken uit het Grieks en het Koptisch in het Arabisch te vertalen. Dit waren dan meteen de allereerste vertalingen uit een andere taal in het Arabisch.

De mondelinge (esoterische) traditie van Origenes, verlaten en uiteindelijk veroordeeld door zowat de gehele Kerk, werd door de Cappadociërs, en door Dionysius in het bijzonder, overgenomen. Dionysius zelf vermeldt hieromtrent zijn leermeester Hiërotheus (13). Zij leerden dat de schriften de waarheden omvatten, die door de ware filosofen in de platonische zin worden gezocht; werden zij teruggevonden, dan werd de zoeker vervuld van de veelkleurig-prismatische doorstraling van het goddelijk Licht.

Er wordt in de islamitische bronnen beweerd dat Djabir, ongeveer 75 jaar na Khalid, de tweede impuls tot de Arabische vertaling van Griekse werken gaf. Djabir zal niet de enige geweest zijn die tot dit proces bijdroeg, maar zijn dorst naar kennis was groot en hij moet ook naar andere onderwerpen dan alchemie hebben gezocht. Volgens Ibn al-Nadim schreef hij, naast werken over de alchemie, ook ‘boeken’ (soms zeer korte werken, vaak niet meer dan artikelen) over astronomie, over talismans bij Apollonius van Tyana, filosofie, logica, geneeskunde, automata, krijgstoestellen, magische vierkanten, en spiegels. De echtheid van al deze werken is niet zeker. Vele bestaan nog als manuscript, maar betrekkelijk weinige zijn bestudeerd.

Djabir heeft een tijd in Baghdad gewoond. Hij had een laboratorium in Koefa, dat tweehonderd jaar na zijn dood door de afbraak van enkele huizen bij de Damascuspoort werd ontdekt. Men vond er een gouden mortier van 2,5 pond, onmiddellijk in bezit genomen door een koninklijke kamerheer. Djabir was teruggekeerd naar Koefa omdat de Barmekieden, zijn beschermheren, uit de gunst van Haroen al’Rasjied waren gevallen. Zij waren zo machtig geworden dat de Kalief in hen een constante bedreiging zag.

De voornaamste onder hen, Dja'far ibn-Jahja, was evenwel jarenlang, van 797-803, de intiemste gunsteling van de Kalief geweest en was voortdurend in diens omgeving, wat in de literatuur veel weerslag heeft gevonden en zelfs doordrong in de verhalen van de ‘Duizend en één nacht’. Haroen al’Rasjied liet hem plots onthoofden en de andere leden van de familie werden gevangen gezet of verbannen. De reden voor deze geheimzinnige ommezwaai is niet bekend. De ongenade van zijn beschermheren zal Djabir ertoe hebben aangezet zich voor de rest van zijn leven in de veilige afzondering van Koefa terug te trekken.

Volgens één bron leefde hij nog tot in de dagen van de Kalief Al-Ma'moen, die heeft geregeerd van 813 tot 833; volgens een andere stierf hij in Tus, met het manuscript van zijn ‘Boek der Genade’ onder de arm.

De isma'ilieten geloven dat Mohammed niet de laatste der profeten was, maar een van een reeks, dat alle religies elementen van de waarheid bevatten, en dat zij het volledige stelsel bezaten. Misschien waren zij Theosofen avant la lettre?
De Assassijnen, een afdeling van de isma'ilieten, werden in het ‘Theosofisch Glossarium’ soefi’s genoemd, die de gewoonte hadden hasjiesj te gebruiken om hemelse visioenen op te wekken. Ook daar wordt hun leider, Sheik-el-Jebel genoemd, de ‘Oude man in de bergen’. De ‘theosofen’ volgen soms kronkelige wegen.

Over de werken van Djabir bezitten wij verschillende bronnen. Die van Holmyard p.72, groepeert de verhandelingen van het 'corpus’ in de waarschijnlijke chronologische volgorde:

1. ‘De honderd en twaalf boeken’, waarvan sommige opgedragen zijn aan de Barmekieden. De hele groep is gebaseerd op de ‘Tafel van smaragd’ van ‘Hermes’.

2. ‘De zeventig boeken’, gedeeltelijk in het Latijn vertaald in de twaalfde eeuw door Gerard van Cremona.

3. ‘De tien boeken rechtzettingen’, die de vorderingen beschrijven, in de alchemie gemaakt door een aantal (vermeende) alchemisten, zoals Pythagoras, Socrates, Plato en Aristoteles.

4. ‘De boeken over het evenwicht’, werken waarin Djabir zijn theorieën over de structuur van de materie beschrijft.

Een verzameling van sommige van deze werken werd vertaald in het Engels door Richard Russell en verscheen als ‘The Works of Geber’ in 1678. Daarvan bestaat een nieuwere uitgave, verzorgd door E.J.Holmyard, Londen 1928.

Carl Gustav Jung geeft nog enkele andere titels op: het ‘Liber Perfecti Magisterii’ (opgenomen in het ‘Rosarium’, deel van ‘Artis Auriferae’, uitgegeven in Bazel in 1593), en het ‘Livre de la Miséricorde’, geciteerd in M. Berthelot, ‘La Chimie au Moyen Age’. Uit de talrijke citaten die Holmyard (een academicus, niet echt verhangen aan het mystieke) in zijn boek geeft, concludeert hij:

‘Gebers werken hebben blijkbaar de Spaanse, Italiaanse, Franse en Duitse alchemistische letterkunde beïnvloed, waarvan het eerste spoor wordt aangetroffen in ‘Dicta de Lapide’ (Van den steen der wijzen), gedrukt in Leiden in 1599 en geschreven door de Zuid-Nederlander Alanus (Alain de Lisle, 1114-1202), bisschop van Auxerre’.

‘De geleerde monnik Gerbert (gestorven in 1003) studeerde aan de Arabische scholen te Barcelona, Cordoba en Sevilla in de alchemie, filosofie, wis- en sterrenkunde, 'waar hij zijn ziel aan de duivel der muzelmannen verkocht'. Toch werd hij door Paus Johannes XIII en de keizers Otto I en III bewonderd en volgde zijn verheffing tot paus in het jaar 999 als Sylvester II. Hij stichtte te Reims een hogeschool en kwam heftig in verzet tegen de verstoorders van de vrede der volken: de vorsten.’ (pp.7 en 8).

Sylvester II geldt in de Theosofie als een ingewijde. Zie in dit verband het tijdschrift ‘Theosophy’, jaargang 78, nr.l, pp.23 en 24 (november 1989). Door deze diverse ontwikkelingen kon een zekere kennis van de esoterische filosofie in Europa overleven en werden de grote ontdekkingen van het einde van de negentiende eeuw voorbereid, waardoor het materialisme zijn doodsteek zou krijgen.

In de Theosofie staan de planeten voor hiërarchisch ingedeelde bundels van monaden, elementalen en atomen, welke bundels worden uitgestraald door een ‘Logos’, een spiritueel kosmisch wezen, en Mevrouw Blavatsky zegt in ‘Isis Ontsluierd’, I, 417, dat kwikzilver en zwavel eigenlijk ziel en geest betekenen. In hetzelfde werk, II, 741, maakt zij ook nog duidelijk dat met ‘kwikzilver’ (mercurius vitae) de 'geest' of 'aura’ van zilver werd bedoeld, een ingrediënt van het levenselixir.

Djabir was ervan overtuigd dat de stoffelijke wereld werd geregeerd, niet door toeval, maar door een wetmatige orde. Dientengevolge moest transmutatie of veredeling plaatsgrijpen volgens welbepaalde systemen en procedures, en hij zocht die in de evenwichtsverhoudingen van de innerlijke of latente en uiterlijke of gemanifesteerde ‘naturen’ van de metalen, uitgedrukt in getallen en fracties. Deze moesten vertaald worden in gewichten.

Het totaal is hier 45 (15x3); het kleine, viervoudige vierkant geeft 17, en de ‘gnomon’, het dikomlijnde deel, 28. Dit magische vierkant is zeer oud: het was bekend bij de neoplatonisten en veel vroeger reeds bij Pythagoras.

Belangstelling voor magische vierkanten is een constant element van de Traditie. Men vindt ze bijvoorbeeld ook bij Paracelsus, Heinrich Cornelius Agrippa, Louis-Claude de Saint-Martin, en bij de theosofen van de negentiende eeuw. Djabir schreef ook een boek over magische vierkanten en alleen reeds als soefi moest hij zich daarvoor interesseren. Voor hem hadden zij echter, naast de mystieke betekenis, ook waarde als indicatoren van driedimensionale structuren.

Bijvoorbeeld, ASRAB, lood, geschreven met de beginletter 'alif' en de drie consonanten S,R,B, wordt berekend als:

'Alif', hitte van de eerste graad, ‘weegt’ 7 danaqs

'Sin', de tweede letter, droogte van de tweede graad: 1 dirham

'ra' , vochtigheid van de derde graad: 1 1/4 dirham

'ba', koude van de vierde graad: 9 1/3 dirhams

totaal 12 3/4 (?)

en dit zou de samenstelling van alle specimens lood weergeven.

Jung heeft dit zelf aangevoeld, want hij zegt in zijn paragraaf 423: ‘Vanaf de vroegste tijden zijn zij [de Alchemisten] het er allen over eens dat hun kunst heilig en goddelijk is ... Deze wetenschap wordt maar aan enkelen gegeven, en niemand begrijpt het tenzij God [hoger manas] of een Meester zijn begripsvermogen heeft geopend. De kennis, aldus verworven, mag niet aan anderen worden doorgegeven tenzij ze dit waardig zijn. Daar al de essentiële waarheden in metaforen worden uitgedrukt, kunnen ze alleen aan intelligente belangstellenden worden medegedeeld.

De alchemie staat volgens Djabir boven alle andere wetenschappen. Berthelot zegt in ‘La Chimie du Moyen Age, III, p.214:

‘Inderdaad, iedereen die in een of andere wetenschap onderricht heeft gekregen en die niet een deel van zijn tijd aan de praktische of theoretische studie van het Werk heeft opgeofferd, bezit een intellectuele opleiding die absoluut onvoldoende is ... De dwazen worden graag bezeten door letterlijke interpretaties en recepten, en vervallen in dwaling. Wie de literatuur wil lezen, mag zich niet met één boek tevredenstellen, maar moet er vele bezitten, want het ene opent het andere. Het wordt toegegeven dat de terminologie vaak onbetrouwbaar is. Soms wordt de aard van de begeerde substantie onthuld in een droom (Sendivogius).

De materie van de Steen kan door goddelijke inspiratie [geestelijke intuïtie] worden gegeven. De praktijk van deze kunst is een moeilijke weg en het is de langste weg. De kunst heeft geen vijanden, behalve onder de onwetenden.’

Djabir, de zoon van een apotheker, de gunsteling van een kalief, filosoof, mysticus en alchemist, was zeker een intellect van buitengewoon kaliber. Holmyard citeert een vers dat Djabir over zichzelf schreef:

Van mijn rijkdom voor zoons en broers hun part,

Maar sommige dingen mogen zij niet vragen.

Mijn werk volbracht, mijn edel hart.

Dat mag ik zelf wel dragen.

Geconsulteerde werken:

• M. Berthelot: ‘Les Origines de 1’Alchemie’, Paris, 1958.

• E.J.Holmyard: ‘Alchemy’, Penguin, 1957.

• Serge Hutin: ‘L'Alchemie’, P.U.F., Paris, 1951.

• Arthur E.Waite: ‘Alchemists through the Ages’, New York, 1970.

• Louis Figuier: ‘L’Alchemie et les Alchemistes, Essai Critique

et Historique sur la Philosophic Hermétique’, Paris, 1856.

I n dit verband, zie ook de reeks ‘Fingerposts in the Middle Ages’, in het tijdschrift ‘Theosophy’ van mei 1948, met een interessant artikel over Geber pp.297-302, en op pp.366-371 en 396-401 uittreksels uit Gebers ‘Zoektocht naar perfectie’.
Deze teksten zijn overgenomen uit ‘The Works of Geber’, The Most Experienced Arabian Prince and Philosopher, Englished by Richard Russell,1678, in de nieuwe uitgave van E.J.Holmyard bij E.P.Dutton, New York, 1928. (Russell vertaalde ook werken van Ramon Llull en Paracelsus, en op die twee belangrijke figuren hopen we later in deze reeks terug te komen).
De uittreksels in ‘Theosophy’,jaargang 36, lijken ons zeer occult, maar gelukkig heeft ‘Theosophy’ er talrijke referenties uit ‘Isis ontsluierd’, ‘De Geheime leer’, en het ‘Theosofisch glossarium’ bijgegeven. Aan studiemateriaal is er werkelijk geen gebrek.